Դուրս եկա առաջին այրվող տնից՝ ձեռքիս երկու տոնական բաժակ եւ լրիվ այլ հոգեվիճակով։
Նոյեմբերի 13-ին Շահումյանի շրջանի Չարեքտար գյուղում տունն այրող տղամարդը անսպասելիորեն սկսեց փնտրել տոնական բաժակի ոտնակը, ու, մեկնելով ինձ ջարդված մասը «սկսեց» վավերագրությունը․ «եթե քեզ պետք են, վերցրու, աղջիկ ջան․ մեզ էլ պետք չեն․․․»։
Եթե առաջինն այս չպատահեր, ճանապարհս երեւի այլ կլիներ, նկարածս էլ․․․
Ընդամենը մի քանի ժամից բոլորը պիտի հեռանային տեղից, որտեղ ապրել են, եւ ծննդյան օրերին, ամանորի գիշերը երեւի հենց այս տոնական բաժակներով էին շնորհավորել իրար՝ պարզ ապրումի, մեկ տարվա անցումի եւ գալիք օրերի համար։
[Բնակիչները արդեն հեռացել են] Մարտակերտի շրջան, գյուղ Նոր Մարաղա
[Ծաղիկը դուրս բերեցի, եւ տունը այրվեց] Շահումյանի շրջան, գյուղ Նոր Գետաշեն
Այն, ինչ կատարվում էր այդ օրերին, անհնարին էր լուսանկարել ճակատային, անմիջապես մոտիկից․ համենայնդեպս ես հատուկ հեռավորության կարիք ունեի, որովհետեւ նախ պիտի հեռացողն ինքը «թույլ տար» մոտենալ մի բանի, որն իր ողջ կյանքն է, իր տունն է, իր ապրումն է, իրենն է։
Լուսանկարում էի ի վերջո այն, ինչ ինքն ունի, եւ մի քանի ժամից չի ունենա։
Հեռվից, երբ ֆիքսում էի այրվող տունը, հասկացա՝ «հայրենիք կորցնելը» հենց այդ մի կտոր հողն ու մի կտոր տուն կորցնելն էր․․․ Առաջին պատերազմն անցած մարդը, երկրորդ անգամ սարքած տունն էր այրում սեփական ձեռքերով։
Հետեւանքը՝ այրվող տներն ու առանց տիրոջ մնացած իրերը, հանձնված էին նույնչափ անբնական, որքան մարդը։
Նոյեմբերի 14-ին՝ ընդամենը մեկ օր անց, «հատուկ հեռավորությունը» սկսեցի հարցականի տակ դնել, հանկարծ որոշում կայացրի, որ ես՝ որպես վավերագրող եւ ներկա, պիտի ինձ հետ վերցնեմ իրեր ու դետալներ, որոնք սահմանում են․․․ Երբ վերցրի ծաղիկը, տունն այրվեց։ Ես մոտ էի, շատ մոտ։ Դուռը, որ ընդամենը մի քանի վայրկյանի կյանք ուներ, անշնչացավ։ Շահումյանի շրջանի Նոր Գետաշեն գյուղում էի։
Մի քանի օրից ամեն ինչ ավելի խտացավ, ժամանակն ավելի սեղմվեց։ Դետալը դարձավ կոնկրետ, միակ բնութագրիչը։ Եվ զինվորական պաշտպանիչ գլխարկի մեջ գործված տիկնիկը նոյեմբերի 19-ի դրությամբ իր մեջ տեղավորեց Մարտակերտի շրջանի Նոր Հայկաջուր գյուղը, շաքարամանը՝ նույն շրջանի Մարաղա գյուղը․․․ Սեղմվեցին նաեւ ապրումները․ դիալոգները ավելի կոնկրետ էին ու անսպասելի։ Սակավաթիվ մարդիկ էին մնացել․ հեռացումն ընդգծվել էր որքան հնարավոր է ցայտուն։
Նոր Գետաշեն գյուղում զինվորական հագուստով տղաներ էին կանգնած հրդեհվող տան շուրջ, մոտեցա․ «Կներե՞ք, ձերն է»․․․ «Ոչ, ընկերոջս տունն է։ Ինքը հիվանդանոցում է, տանեցիները՝ Հայաստանում։ Ասել է՝ այրեմ»․ առանց շրջվելու դեպի մեզ պատասխանեց ու հեռացավ։
Միայն ծառերը, որ այդ տեղից բացի ուրիշ տեղ լինել չէին կարող, մասնատված ու կտրտված՝ զիջում էին տեղի ունեցածը։
Արցախից մեկ փամփուշտ բերեցի․․․ Շուշիի մատույցներից։ Կյանք խորհրդանշող բազմաթիվ դետալների հետ այդ մի փամփուշտը ողջ ուժով ինձ մանկություն վերադարձրեց։ Փոքր էի, երբ հայրս գնաց պատերազմ եւ վերադարձավ՝ փամփուշտները ձեռքին՝ որպես «ընծա» (իրար մեջ մտցրած երկու փամփուշտները խաչի տեսք ունեին, հիշում եմ): Ես ամեն օր դասավորում էի հորս բերած փամփուշտները՝ մեծից փոքր․․․ Չպատկերացնելով ինչ եմ «դասավորում» եւ ինչի համար են դրանք նախատեսված։
[Ծիծեռնավանքի վանահոր տան պատը] Քաշաթաղի շրջան, Ծիծեռնավանք
[Ֆրագմենտներ Ծիծեռնավանքի վանահոր լքված տնից] Քաշաթաղի շրջան, Ծիծեռնավանք
Որպես լուսանկարիչ մտել էի ուրիշի ապրումի դաշտ․ եւ՛ հոգեւորականի ծիսական հագուստը, եւ՛ դպրոցականի ձեռագիր նամակը, եւ՛ մոմերը, եւ՛ սկուտեղը, եւ՛ անօդաչու թռչող սարքի փոքրիկ մեխանիզմ-դետալը հետս բերելը ինչ-որ կերպով, ըստ երեւույթին, «դասակարգելու» էր տարածքը, փոխանցելու էր հիշողությունը ուրիշի․․․
Մի քանի բառով, համառոտ արտահայտած, սեղմված ահռելի ցավը չի կարող «դասավոր(վ)ել»․․․ Հատկապես, երբ հեռացողներից մեկը նայում է աչքերիդ ու ասում․ «այրե՞մ, թե՞ չայրեմ տունս», հետո ինքն իրեն էլ պատասխանում․ «դեռ մի քանի ժամ կա որոշելու համար» (8 ժամ)։
Նոյեմբերի 22-ի կեսգիշերին հասա Երեւան՝ առաջին անգամ ունենալով զգացումը, որ տեղը, որտեղ էի, այլեւս «վերադարձ» չի կարող ակնկալել։
Հ.Գ. 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի հրադադարն ազդարարող հայտարարությունից անմիջապես հետո՝ նոյեմբերի 10-ի եռակողմ համաձայնագրի արդյունքում պարզ դարձավ ադրբեջանական վերահսկողության տակ անցած Արցախի բնակավայրերի ցանկը։
Ըստ այդմ՝ Քարվաճառի շրջանի բնակիչներին տրվեց ընդամենը 5 օր՝ տարածքն ազատելու համար (հետագայում երկարաձգվեց եւս 10 օրով՝ մինչ 2020-ի նոյեմբերի 25-ը), Քաշաթաղի շրջանի բնակիչներին՝ 20 օր, իսկ Ակնայի շրջանի տարածքը պիտի ազատվեր մինչ նոյեմբերի 20-ը՝ 10 օրվա ընթացքում։
2020-ի նոյեմբերի 13-ից 15 եւ ապա նոյեմբերի 19-ից 22-ն ընկած ժամահատվածում մեկնեցի Արցախ, եղա Քարվաճառի եւ Քաշաթաղի շրջանների մի քանի գյուղերում, Մարտակերտի շրջանում, ինչպես նաեւ Շուշիի մատույցներում, վավերագրեցի «պարտադրված» հեռացումը, պատերազմի հետեւանքները կրող միջավայրերը, ֆրագմենտները, որոնք ազդարարում էին միաժամանակ եւ՛ պարզ ապրումը, եւ՛ վերջինիս ընդհատումը: Եղա Նոր Չարեքտար, Նոր Հայկաջուր, Նոր Մարաղա, Նոր Գետաշեն, Տանձուտ, Նոր Բրաջուր գյուղերում, Ծիծեռնավանքում եւ հարակից տարածքներում, Դադիվանքում, Մարտակերտի եւ Շուշիի մատույցներում։
Շարքում զետեղված ֆրագմենտները (կենցաղային իրերը, պատերազմն ազդարարող առարկաները, սովորական ապրումը ներկայացնող պատառիկները) ինձ հետ բերել եմ հենց այդ տարածքներից։ Համադրելով պատերազմը ներկայիս ապրումի հետ՝ արդեն իսկ «տեղ» եւ «հասցեատեր» չունեցող առարկաները դարձել են կոլաժի մի մաս՝ ցուցադրելով իրենց երբեմնի նշանակության եւ տեղային իմաստի կորուստն ու անհասցեականությունը։