Վիկտորյա Ալեքսանյան
Լինելով Նյու Յորքում տարիներով հաստատված հայ, որ հիմա վերադարձել է հայրենիք` ես մտածում էի այնպիսի գաղափարների շուրջ, ինչպիսիք են հայրենիքն ու այն տեղեկությունը, որ այն կրում է իր հողի ու ջրի մեջ, անհատի կարիքը` ընդունվելու հայրենակիցների կողմից եւ բնությանը դեմ գնալը: Մի շոգ ամառային գիշեր նստած իմ սենյակում գրում էի գեղարվեստական ֆիլմի սցենար` երիտասարդ կին գիտնականի մասին, ով վերադառնում է իր հայրենիք` Հայաստան, աշխատելու մի հավակնոտ հանքարդյունաբերական ծրագրի վրա, բայց դառնում է ինքանավերիչ մի ուժի կրողը` հանքային փորվածքում մի տարօրինակ մետաֆիզիկական հանդիպման արդյունքում:
Այդ ժամանակ ես գաղափար չունեի, որ ինձնից 150 կմ հեռավորության վրա գոյություն ուներ հենց այս լեռը` իրականը, մեջը հանքով` որպես բաց վերք: Ամուլսարը թարգմանվում է որպես անբերրի, ստերջ լեռ՝ լինելով շրջակայքի միակ անբերրի հողը, որտեղ չեն աճում զարմանալի սոճիներ, համեմունքներ ու ծաղիկներ: Սրա պատճառը հողում առկա ուրանն է, ասում են տեղացիներն ու շրջակա միջավայրի մասնագետները: Իհարկե, լեռը բացարձակ ստերջ չէ, այն ոսկի է թաքցնում իր ընդերքում. փաստ, որը դեպի իրեն է ձգել միջազգային ներդրողներին:
Հանքի երկու աշխատողներ կանգնած են հանքի մուտքի մոտ: Անվտանգության մեքենան հսկում է տարածքը` հնարավոր ոտնձգություններից պաշտպանելու համար:
Տղամարդիկ` հավաքված կեսով մերկացված մանակենի շուրջը, որի վրա հանքաշխատողի հագուստ էր: Որպես բողոքի նշան` նրանք հանել են մանեկենի հագուստը եւ կրակի տվել:
Շրջակա միջավայրի պաշտպանության ակտիվիստները պաստառ են տեղադրում Ամուլսարի դարպասի առաջ, որի վրա գրված է. «Մեր ջուրը մեր ոսկին է»: Ամուլսարի ոսկու հանքը գտնվում է առողջարանային Ջերմուկ քաղաքին մոտ, որը ունի տաք աղբյուրներ, գեյզերներ, հանքային ջրով ավազաններ, մի մեծ ջրամբար ու Հայաստանի ամենամեծ ջրամատակարարող գետը` Արփան: Ակտիվիստները, այնպիսի վտանգներից զատ, ինչպիսիք են ցիանիդային փոշու և ուրանի առկայության վնասները, մեծամասամբ մտահոգ են թթվային դրենաժից հանրային ջրի մեծամասշտաբ աղտոտման հնարավորության համար, եթե հանքը գործարկվի այդ տեղանքի կողքին:
Կեչուտի եւ Գնդեվազի բնակիչները, որոնք Ամուլսարի շրջակա գյուղերից են, լավ հարաբերություն չունեին իրար հետ տարիներ ի վեր: Տեղացի պայքարողների մի միացյալ խումբ է, որ փակել է հանքի մուտքը, եւ միասին նարդի են խաղում նստացույցի տասներկուերորդ օրը:
Տիգրանը` կեչուտցի ակտիվիստներից մեկը, բռնել է բարձրախոսը` կանգնած դեպի Ամուլսարի հանք տանող մուտքերից մեկի մոտ:
Վահեն` տեղացի ակտիվիստներից մեկը, հանգստանում է իր վրանում օրվա կեսին: Նստացույցի շատ մասնակիցներ գիշերն անցկացնում են խոսելով, կրակներ վառելով, երգելով ու նվագելով:
Գյուղացիներից մեկի որդին կրում է «դուխով» մակագրությամբ գլխարկ: Այս բառը ռուսերենից թարգմանաբար նշանակում է «բարձրաոգի» կամ «քաջակորով» եւ օգտագործվել է` որպես հայկական Թավշյա հեղափոխության նշանաբառ: Այդպիսի գլխարկ էր կրում նաեւ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, ով առաջնորդում էր հեղափոխությունը: Տղամարդիկ հավաքվել են` սպասելով Նիկոլ Փաշինյանի` Ամուլսար այցին:
Ամուլսարի երեխաները` հայկական դրոշով, սպասում են վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ժամանմանը:
Նիկոլ Փաշինյանը` Թավշյա հեղափոխության առաջնորդը եւ Հայաստանի ներկայիս վարչապետը, այցելում է Ամուլսար` խոսելու հանքարդյունաբերող ընկերության ղեկավարության եւ հանքի անվտագությամբ մտահոգ քաղաքացիների հետ:
Տեղացի պայքարողների երեխաները խաղում են ու բարձրանում մեքենայի վրա, որը կայանված է` արգելափակելու դեպի Ամուլսարի հանքը տանող ճանապարհը:
Զբաղված օրվա վերջը, երբ Երեւանից ժամանած մի խումբ ակտիվիստներ միացել էին տեղական նստացույցին` գնալով հենակետից հենակետ` աջակցելու տեղացի պայքարողներին:
Գնդեվազցի մի խումբ կանայք, որ Ամուլսարի հանքի աշխատակիցներ են, կանգնած են իրենց գյուղի մուտքի մոտ` սպասելով Նիկոլ Փաշինյանի ժամանմանը: Հագներին հանքի գործարկումն ու գործունեությունը խրախուսող շապիկներ են:
Երկու կին կանգնած սպասում են Ջերմուկի` Հայաստանի առողջարանական կենտրոնի ճանապարհի վրա Նիկոլ Փաշինյանի ժամանմանը:
Ակտիվիստները հավաքվում են Ժիրոյի Աղբյուրի մոտ կեսօրյա քննարկումների, որը հին սովետական շրջանի հանգստյան կանգառ եւ դիտակետ է, որ նայում է Ամուլսարի հանքին:
Այս լեռը իր նոր, դեռ չգործարկված հանքով, մտահոգ բնակիչներով, որ ապրում են հարեւան Ջերմուկ առողջարանային քաղաքում եւ Կեչուտ ու Գնդեվազ գյուղերում ավելի իրական էին, ինչքան չէր ոչինչ իմ պատմության մեջ:
Սա կանչ դարձավ ինձ համար` ուսումնասիրելու իմ սեփական պատմությունը իրական պատմության մեջ, ինչ-որ տեղ` ալտերնատիվ իրականության մեջ: Երբ հասա Ամուլսար լեռը, այն գագաթից փորված էր, ու գլխին աշխատանքային սարքավորումներ էին տեղադրված: Ես զգացի մեր կապը` նայելով նրան ու հասկանալով, որ այն ինչ-որ կերպ կապված է ինձ մետաֆիզիկական մակարդակում` ստիպելով ինձ գրել իր պատմությունը: Ես սկսեցի լուսանկարներ անել:
Գնդեվազցի գյուղացիները ականջ են դնում լուրերի` ուղիղ եթերով թողարկմանը մեքենայի ռադիոյով, քանի դեռ Նիկոլ Փաշինյանը բանակցում է հանքի ղեկավարության հետ` քննարկելով հնարավոր լուծումները:
Ամուլսարը մարդկանց օգնության կարոտ էր տարիներ ի վեր, բայց գյուղերում շատերը չէ, որ լսում էին: Մայիսյան Թավշյա հեղափոխությունից հետո մարդիկ զորեղացած ու ոգեշնչված զգացին` շարունակելու իրենց պայքարը տեղական մակարդակում: Ու դուրս եկան իրենց տներից, վերցրին վրաններ ու քնապարկեր ու գնացին դեպի հանքը տանող ճանապարհը փակելու:
Թռչնաբուծական ֆերմա` տեղակայված Ամուլսարի հանքի մոտակայքում:
Օդում ոչինչ չէր փոփոխվել շատ տարիներ: Մարդիկ շատ չէին խոսում իրար հետ շրջակա միջավայրի ու իրավունքների մասին: Բայց այս անգամ իրերի դրությունը տարբեր էր. ես նրանց բոլորին գտա փողոցներում պայքարելիս` լինելով իրենց ուզած պատմության դերակատարները:
Ես փնտրում էի իմ սեփական պատմությունն այնտեղ ու գտա դրա հետքերն ամենուրեք, ուր գնացի. հանքի գործավորների նյարդայնացած հայացքներում, բողոքողների պարզ հպարտության մեջ, աղբյուրի ջրի ու բնության մեջ, յուրաքանչյուր հենակետում, որ ես այցելեցի ու փաստագրեցի Ամուլսարում: